Jakub Waga (ur. w 1800 r. w Grabowie, pow. Kolno, zm. w 1872 r. w Łomży; autor dzieła „Flora polska”) – pedagog i patriota
Kierował Szkołą Powiatową w Łomży w okresie przedpowstaniowym (lata 1850–1861). Już w 1828 roku rozpoczął pracę jako nauczyciel w ówczesnej Szkole Wojewódzkiej, która nazywana była „Szkołą Jakuba Wagi”. To właśnie za jego kadencji w szkole nauczały osoby zaangażowane w działalność patriotyczną, krzewiące patriotyczne uczucia wśród uczniów, następnie działające w konspiracyjnych strukturach i bezpośrednio w styczniowej insurekcji, m.in. Artur Awejde – komisarz Rządu Narodowego w Augustowskiem, Ludwik Wroński – naczelnik okręgu miejskiego w Łomży, Adam Haberkant – pastor, organizator demonstracji patriotycznych, ks. Ludwik Talarowski – działacz organizacji narodowej w powiecie łomżyńskim, uwięziony w 1863 roku. Sam Waga patronował działaniom mającym uchronić młodzież przed wynarodowieniem. Warto dodać, że w powstaniu brał udział syn Jakuba Wagi, Władysław.

Branka - pobór do wojska rosyjskiego - przeprowadzona została w nocy z 14/15 stycznia. Jej imienny, a nie losowy jak wcześniej charakter, był celowo wymierzony w siatkę konspiratorów. W zamyśle pomysłodawcy margrabiego Aleksandra Wielopolskiego tak przeprowadzona branka miała zneutralizować i rozbić (Wielopolski mówił o „przecięciu wrzodu”) struktury podziemne „czerwieńców”, aby margrabia mógł w spokoju przeprowadzić reformy przywracające część swobód w Królestwie Polskim. Próba poboru zarówno w Warszawie jak i w następnych dniach na prowincji nie powiodła się. Młodzież ostrzeżona skryła się po lasach. W Warszawie na liście było 2500 osób, aresztowano 1600, ale sporą część nie tych co trzeba, często przypadkowych. W Łomży na liście znaleźli się m.in. Henryk Tock, syn Ludwika Tocka – aptekarza, Józef i Tytus Jedlińscy, synowie ówczesnego prezydenta miasta Ignacego Jedlińskiego, Władysław Waga, syn Jakuba Wagi.

Zaawansowane przygotowania do powstania trwały w Królestwie Polskim od wielu miesięcy, a nasilenie działań patriotycznych społeczeństwa od wielu lat. W tym procesie aktywnie uczestniczyła społeczność Łomży i regionu. W mieście organizowano manifestacje patriotyczne, nabożeństwa w rocznice wydarzeń historycznych, msze za zniewoloną ojczyznę. Szczególnie aktywni byli łomżyńscy Kapucyni. Zbierano datki na przyszłe powstanie, szyto mundury, noszono biżuterię patriotyczną. W patriotyczną działalność mocno angażowali się profesorowie i uczniowie łomżyńskiego gimnazjum. W strukturach działały często całe rodziny, np. bracia Awejde: Artur - nauczyciel łomżyńskiego gimnazjum, komisarz Rządu Narodowego w Województwie Augustowskim, Edward - naczelnik Suwałk, Oskar - członek władz Komitetu centralnego Narodowego, później Tymczasowego Rządu Narodowego, Jarosław - służył u Langiewicza, później adiutant u Hauke-Bosaka. Pastor łomżyński Adam Haberkant organizował demonstracje patriotyczne i wygłaszał w tym duchu kazania. Z aprobatą wsparł pomysł ustawienia krzyża przy kościele ewangelickim w Łomży ku czci ofiar manifestacji w Warszawie w lutym 1861 roku. Już w trakcie powstania groził ekskomuniką jego wrogom. Sam również wziął udział w powstaniu, za co trafił do łomżyńskiego więzienia, następnie został zesłany w głąb Rosji. Żydowski lekarz Efroim Edelsztajn udzielał pomocy rannym powstańcom, a jego syn Aleksander student Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie związał się z polskim ruchem patriotycznym i uczestniczył w warszawskich manifestacjach patriotycznych, następnie walczył i zginął w powstaniu. W momencie wybuchu powstania struktury Organizacji Narodowej w regionie tworzyli: Wilhelm Władysław z Sędziwuj k/Zambrowa - naczelnik powiatu łomżyńskiego, Ludwik Wroński - naczelnik okręgu miejskiego w Łomży i wspomniany Artur Awejde - komisarz (łącznik z Warszawą) Rządu Narodowego.

Gimnazjum łomżyńskie – Kuźnia patriotów
Szkoły łomżyńskie w XIX wieku (pod zaborem rosyjskim) – podlegające nieustannym zmianom struktury i nazewnictwa (Szkoła Wojewódzka, Gimnazjum Wojewódzkie, Gimnazjum Gubernialne, Szkoła Powiatowa, Gimnazjum Męskie) miały jeden wspólny element: zaangażowanie patriotyczne części nauczycieli i uczniów. W okresie zaborów przez mury nieistniejącego już budynku szkoły (na jego miejscu od 1900 roku znajduje się nowy obiekt, w którym obecnie mieści się II Liceum Ogólnokształcące) przewinęli się jako uczniowie związani z powstaniem styczniowym m.in.: Ludwik Mierosławski – dyktator powstania styczniowego; Rafał Krajewski – dyrektor Wydziału Spraw Wewnętrznych w Rządzie Narodowym Romualda Traugutta; Józef Toczyski – naczelnik Wydziału Skarbowego w Rządzie Narodowym Romualda Traugutta; Rafał Błoński – uczestnik walk w oddziałach powstańczych, aktywny w strukturach cywilnych, m.in. naczelnik policji narodowej w Augustowskiem; Ignacy Mystkowski – członek partii powstańczej Władysława Cichorskiego „Zameczka”; Józef Konstanty Ramotowski „Wawer” – organizator i dowódca partii powstańczej; Władysław Waga – poeta narodowy, uczestnik bitwy pod Grochowiskami. Po upadku powstania w Królestwie Polskim nastał czas represji i stopniowo nasilającej się rusyfikacji. Szkolnictwo ogarnęła „noc apuchtinowska” (nazwa powstała od nazwiska Aleksandra Apuchtina, kuratora warszawskiego Okręgu Szkolnego w latach 1879–1897). Nastał czas wynarodawiania, szpiegowania i dozorowania uczniów. Jeden z uczniów gimnazjum wspominał, że pewnego roku kurator-rusyfikator niepodziewanie pojawił się w łomżyńskiej szkole na inspekcję i podczas lekcji usiadł przy jego ławce tuż obok tornistra wypełnionego polskimi książkami, które miały oczywiście nielegalnie zostać rozprowadzone wśród kolegów. Na szczęście, jak relacjonuje gimnazjalista, skończyło się na strachu.

          Region łomżyński odgrywał znaczącą rolę w planach władz powstańczych. Przy tworzeniu strategii brano m.in. pod uwagę silne tradycje patriotyczne miejscowej ludności, sąsiedztwo w Prusami (co dawało możliwość przemytu broni), traktowanie regionu jako pomostu do rozszerzenia działań na Litwę oraz przebiegającą w pobliżu (przez Łapy i Białystok) kolej Warszawsko-Petersburską, której przerwanie wyznaczono za cel powstańcom. W kwestii kolei Warszawsko-Petersburskiej, warto nadmienić, że oddana została do użytku na kilka tygodni przed wybuchem powstania - 15 grudnia 1862 roku, (budowana w latach 1851-1862) i odegrała w jego kontekście co najmniej dwojaką rolę. W trakcie budowy, wykorzystywali ją jako narzędzie do przygotowywania struktur w terenie i powstania spiskowcy. Służyła im jako przykrywka i narzędzie komunikacji oraz do transportu broni. Jedną z kluczowych postaci w przygotowaniu powstania w regionie był członek Komitetu Centralnego Narodowego i działacz „czerwonych” w Łomżyńskiem Bronisław Szwarce. Urodził się we Francji w rodzinie emigranta po powstaniu listopadowym. Był inżynierem kolejowym i zgłosił się do pracy przy budowie kolei, którą budowała dla Rosji francuska spółka „Credit Mobillier”. W ten sposób dotarł na nasze tereny i organizował powstańczą siatkę w regionie. Niestety został aresztowany tydzień po otwarciu żelaznej drogi. Zesłany na Syberię, spędził tam ponad 20 lat (przez pewien czas przebywając razem z Józefem Piłsudskim). Kolej zgodnie z planem już w pierwszych dniach powstania opanowali insurgenci, ale już w lutym odzyskali ją Rosjanie. Następnie odbudowali i do końca powstania transportowali nią wojsko i broń, a finansjera francuska zakazała powstańcom jej niszczenia. W ten sposób symbol nowoczesności i postępu, który budowali polscy robotnicy, stał się jednym z ważniejszych instrumentów umożliwiających zdławienie powstania.

Tak jak postanowiono, w nocy z 22 na 23 wybucha powstanie. „Poszli nasi w bój bez broni” i „Niechaj Polska zna, Jakich synów ma” - te słowa Wincentego Pola napisane w lutym 1863 r., dla nowo sformowanego oddziału powstańczego, pokazują, w jak trudnej sytuacji przystępowano do powstania. Wedle Tomasza Łubieńskiego „powstańcy uważali, że racja moralna i prawo Polaków do wolności, zrównoważą rosyjskie karabiny i armaty. Sądzili, że słuszność sprawy doprowadzi ich do zwycięstwa”. Historycy podkreślają niekorzystne warunki wybuchu powstania: bez broni, bez pieniędzy, bez wodzów, bez sojuszników, o złej porze roku. Stan sił militarnych w momencie wybuchu i trwania powstania wyglądał następująco: 20-25 tys. zaprzysiężonych, 10 tys. stawiło się na punkty zbiorcze, 5-7 tys. wzięło udział w walce w momencie wybuchu powstania. W Warszawie na 100 tys. mieszkańców, 8 tys. było w konspiracji. Królestwo Polskie liczyło ok. 5 mln mieszkańców. Łącznie pod władzą rosyjską znajdowało się ok. 10 mln Polaków. W trakcie powstania przewinęło się przez jego szeregi 200 tys. osób, 20-30 tys. walczyło w jednym momencie. Tylko kilkanaście procent powstańców miało broń (myśliwską, kosy, drągi - tzw. drągalierzy). Rosjanie w Królestwie Polskim dysponowali w 1860 r. 45 tys. żołnierzami, w styczniu 1863 r. 100 tyś., na wiosnę 1863 r. 270 tys., w 1864 r. 400 tys. W opinii Rosjan za powstanie odpowiedzialna była polska szlachta, ale najliczniejsi uczestnicy to mieszczanie – prawie 50% (niżsi urzędnicy, studenci, gimnazjaliści, młodzież rzemieślnicza, robotnicy). Powstańcze walki trwały szesnaście miesięcy, podczas których stoczono ponad 1200 potyczek i bitew.

Kościół ewangelicki w Łomży na pocztówce ze zbiorów Muzeum..
Przed kościołem krzyż postawiony dla upamiętnienia 5 zabitych podczas manifestacji w Warszawie w lutym 1861 r.

Po uwzględnieniu różnych, obiektywnie niesprzyjających okoliczności przygotowywania, wybuchu i trwania powstania, jako absolutny fenomen jawi się stworzone w tych warunkach „Państwo tajemne”. Józef Piłsudski odnosząc się do tego zjawiska powiedział: „Wielkość naszego narodu polegała na jedynym może w dziejach naszych Rządzie, który, nieznany z imienia, był tak szanowany i tak słuchany, że zazdrość wzbudzić może we wszystkich krajach i u wszystkich narodów”. Warto przypomnieć, że przed i w trakcie powstania zbierano podatki na jego rzecz. Działała poczta obywatelska, służba kurierska. Wychodziła prasa powstańcza. Działały szpitale dla rannych, służba lekarska, komitety opieki nad więźniami. Polski wywiad przechwytywał depesze. Łamano szyfry zaborcy. Funkcjonowała policja narodowa, która wykrywała agentów carskich. Wydawano i wykonywano wyroki śmierci na zdrajcach. Dokumenty Rządu Narodowego były powszechnie respektowane, choć opatrywano je tylko pieczęcią bez podpisu. Sama pieczęć była tropiona przez służby carskie tak samo jak przywódcy. W przeciwieństwie do nich nigdy nie wpadła w ręce rosyjskie. Szacuje się, że przez kancelarie centralnych władz powstańczych przeszło ok. 6500 pism przychodzących i wychodzących. Rząd Narodowy posiadał m.in. wydział spraw zagranicznych, wewnętrznych, skarbu, wojny, policji, prasy. Wśród najwyższych struktur „Państwa tajemnego” jako współpracownicy Traugutta byli, związani z Łomżą Rafał Krajewski i Józef Toczyski, wychowankowie gimnazjum łomżyńskiego. Razem z Trauguttem zostali straceni na Cytadeli Warszawskiej 5 sierpnia 1864 roku.

Tzw. Łączka przy Szosie Zambrowskiej w Łomży, krzyż w miejscu straceń uczestników powstania.
Fot. E. Zajączkowski, 1916 rok. Zbiory Muzeum.

Niewątpliwie wśród wielu przywódców powstania, to właśnie Romuald Traugutt był postacią najwybitniejszą. Początkowo niechętny udziałowi w powstaniu, przystąpił do niego już w czasie jego trwania, w kwietniu 1863 roku. Po przejęciu władzy, okazał się przywódcą największego formatu. Pomimo istnienia dyrektorów poszczególnych wydziałów (m.in. Krajewski i Toczyski) w zasadzie kierował powstaniem w pojedynkę, otoczenie informując tylko o decyzjach. Niektórzy historycy zwracają uwagę, ze gdy Rosjanie wytropili Traugutta i skazali na powieszenie, to „dobrali” innych do wyroku, bo nie mogli zrozumieć, jak jeden człowiek mógł tak długo i skutecznie kierować powstaniem. Chcąc umniejszyć jego osobę i jednocześnie uchronić się przed kompromitacją, car miła osobiście zdecydować, że trzeba skazać kilka osób jako Rząd Narodowy. Zanim doszło do aresztowania, Traugutt mógł uciec, bo jeszcze pracowali polscy urzędnicy u generał-gubernatora i policmajstra, którzy mogli wystawić fałszywe paszporty. Nie zrobił tego, bo nie chciał dostarczyć argumentu o małości Rządu Narodowego. Na kartach powieści Tadeusza Konwickiego Kompleks Polski, Traugutt zapytany o sens przystąpienia do powstania powiedział: „Ja nie wiem, czy był sens. Wiem, że był mus”.

Wybrana literatura:
1.Brodzicki Cz., Godlewska D., Łomża w latach 1794-1866, Warszawa 1987
2.Chankowski S., Powstanie styczniowe w Augustowskiem, Warszawa 1972
3.Cygan M. J., Klasztor Kapucynów w Łomży, Ziemia łomżyńska nr 5, Łomża 1993
4.Gwardiak J., Uczestnicy działań niepodległościowo-rewolucyjnych na ziemi łomżyńskiej 1794-1918, Łomża 2005
5.Haberkant A.,https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/564015.pdf
6.Jasienica P., Dwie drogi, Warszawa 2009
7.Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 2009
8.Konwicki T., Kompleks Polski, Warszawa 1990
9.Krajewski Siuda K., Rafał Krajewski 1834-1864, powstańczy minister, architekt i poeta, Pułtusk 2006
10.Petrozolin-Skowrońska B., Przed nocą styczniową, Poznań 2013
11.Powstanie styczniowe na Mazowszu Północno-Wschodnim i Podlasiu w dokumentach archiwalnych, red. D. K. Rembiszewskiej i J. Łupińskiego, Łomża 2015
12.Powstanie styczniowe 1863-1864, pod red. J. Kloczkowskiego i R. Żurawskiego vel Grajewskiego, Kraków 2017 Szczepański J., Powstanie styczniowe na Mazowszu, Rocznik Mazowiecki 25, 2013
13.380 lat Szkoły Średniej Ogólnokształcącej w Łomży 1614-1994, red. A. Malanowska, Warszawa 1994
14.Talarowski L.,https://adamostry1.wixsite.com/adam-ostrowski/księża
15.Weryński H., Czy Józef Piłsudski był protestantem, „Więź” 1971, nr 7-8., s. 188.